Đợt tấn công đầu tiên

Hướng Đông

7 giờ 00 phút ngày 25 tháng 11, các Phương diện quân Kalinin và Tây đồng loạt pháo kích chuẩn bị trong hơn 20 phút vào các vị trí phòng thủ của quân Đức.

Tập đoàn quân 20 của Thiếu tướng N. I. Kiryukhin và Tập đoàn quân số 31 của Thiếu tướng V. S. Polenov tấn công mặt phía Đông của chỗ lồi Rzhev tại bàn đạp Zubtsov trên một chính diện mặt trận rộng 40 km giữa sông Vazuza và sông Osuga. Các sư đoàn bộ binh 326, 251 và Sư đoàn bộ binh cận vệ 42 là những đơn vị đầu tiên vượt qua mặt sông đóng băng. Mặc dù sông Vazuza chỉ rộng từ 70 đến 80 mét và sâu không quá 1,5 m nhưng do băng chưa đủ dày nên Quân đoàn xe tăng 6 phải dừng lại chờ đợi một ngày để công binh đến đắp đường ngầm qua sông. Ngày thứ hai của cuộc tấn công, các sư đoàn bộ binh 326, 251, 247 và Sư đoàn bộ binh cận vệ 42 đã tiến sát đến phòng tuyến cơ bản của quân Đức dọc theo đường sắt Rzhev - Sychyovka do Quân đoàn xe tăng 39 (Đức) của Trung tướng xe tăng Hans-Jurgen von Arnim đóng giữ. Mũi tấn công của Tập đoàn quân 31 (Liên Xô) trên cánh phải của Tập đoàn quân 20 do binh lực yếu đã bị đội hình dày dặc của các sư đoàn bộ binh 6, 72, và 256 (Đức) chặn đứng trên rìa phía Tây bàn đạp Zubtsov.[12]

Để đẩy nhanh tốc độ tấn công, ngày 27 tháng 11, Tư lệnh Phương diện quân Tây I. S. Konev tung cụm kỵ binh - cơ giới do tướng V. V. Kryukov chỉ huy gồm Quân đoàn xe tăng 6, Quân đoàn kỵ binh cận vệ 2 và 1 lữ đoàn cơ giới tiến vào cửa đột phá của Tập đoàn quân 20. Một cụm cơ động thứ hai của đại Tá N. A. Kropotkin gồm các sư đoàn bộ binh 18, 25 và Lữ đoàn xe tăng 31 cũng được điều đến tăng cường cho mũi tấn công của Tập đoàn quân 31. Đêm 28 tháng 11, trong một nỗ lực tấn công của cụm kỵ binh - cơ giới, nửa đêm 28 tháng 12, Các sư đoàn kỵ binh cận vệ 3 và 20, mỗi sư đoàn chỉ có hai trung đoàn đã tập kích đánh chiếm các làng Bolshoi Kropotovo và Malyi Kropotovo. Tuy nhiên, thành công đó vẫn không được quân đội Liên Xô khai thác để phát triển tấn công. Sư đoàn kỵ binh 4 (Quân đoàn kỵ binh cận vệ 2) vẫn bị kẹt lại trên đầu cầu sông Vazuza và không theo kịp đội hình xe tăng của Quân đoàn xe tăng 6. 2 giờ sáng ngày 28 tháng 11, Lữ đoàn xe tăng 200 (Liên Xô) bị tổn thất nặng trước hỏa lực chống tăng Đức trên đoạn đường sắt Osuga - Sychyovka trong khi Lữ đoàn xe tăng 100 vẫn chưa vượt được sông Vazuza. Quân đội Liên Xô chỉ thu được một thành công nhỏ do tướng N. I. Kiryukhin đã dùng quyền chỉ đạo của tư lệnh Tập đoàn quân 20, đặt Lữ đoàn xe tăng 80 dưới quyền chỉ huy của Sư đoàn bộ binh 251. Ngày 28 tháng 11, Sư đoàn 251 đã vượt qua tuyến đường sắt Rzhev - Sychyovka tiến sang phía Tây.[13]

Sự chậm trễ trong triển khai tấn công của Tập đoàn quân 20 (Liên Xô) đã tạo thêm thời gian cho quân Đức hồi phục. Ngày 29 tháng 11, Quân đoàn xe tăng 39 (Đức) bắt đầu phản công. Trong khi Sư đoàn xe tăng 9 (Đức) từ hướng Tesovo phản đột kích lên phía Bắc, đánh vào sau lưng cụm cơ động của tướng V. V. Kryukov thì Sư đoàn xe tăng 5 và Sư đoàn bộ binh 78 từ phía Nam phản công lên phối hợp với Sư đoàn 95 và 102 ở phía Bắc phản kích xuống đã đánh thông tuyến đường sắt Rzhev-Sychyovka cô lập một phần lớn cụm quân cơ động của tướng V. V. Kryukov ở phía Tây đường sắt. Cùng ngày, Sư đoàn bộ binh 129 (Đức) đánh bật Sư đoàn kỵ binh 20 (Liên Xô) khỏi làng Malyi Kropotovo cắt đứt tuyến đường tiếp tế cho Quân đoàn xe tăng 6. Tướng V. V. Kryukov thay đổi chuyến thuật, huy động các lữ đoàn xe tăng tấn công lấy lại làng Malyi Kropotovo để mở lại liên lạc với Tập đoàn quân 20. Tuy chiếm được ngôi làng này nhưng các lữ đoàn xe tăng cũng tổn thất nặng, 50% quân số thương vong, 18 xe tăng bị bắn cháy. Những chiếc còn lại cạn kiệt nhiên liệu đã được sử dụng như những lô cốt cố định.[12]

Ngày 30 tháng 11, Sư đoàn xe tăng 5 (Đức) đánh bật Sư đoàn bộ binh 6 (Liên Xô) khỏi làng Bolshoi Kropotovo, ngày 1 tháng 12, đến lượt Quân đoàn xe tăng 6 và Sư đoàn bộ binh 20 phải rút khỏi làng Malyi Kropotovo. Lữ đoàn cơ giới 32 được đưa đến để giành lại ngôi làng này nhưng không thành công. Sư đoàn xe tăng 9 và Sư đoàn bộ binh 337 (Đức) gia tăng sức ép lên cánh trái của Tập đoàn quân 20. Các sư đoàn kỵ binh 103, 124 (Liên Xô) đã bị chia cắt trong một cố gắng đột kích về phía Tây dọc theo sông Osuga và phải rút vào rừng, hoạt động du kích đến tháng 3 năm 1943. Đêm 30 tháng 11 rạng ngày 1 tháng 12, Quân đoàn xe tăng 6 mở cuộc đột kích phá vây về hướng Karamzino (Đông Bắc Sychyovka). Ngày 2 tháng 12, Quân đoàn về đến khu vực đầu cầu trên sông Gzhat nhưng đã bị tổn thất nặng nề. Trong số 165 xe tăng tham chiến lúc đầu chỉ còn lại 2 chiếc KV, 9 chiếc T-34, 9 chiếc T-60, 6 chiếc T-70. Số xe tăng này được bàn giao lại cho Sư đoàn cơ giới cận vệ 1 mới được điều từ Khu phòng thủ Moskva đến chiến trường. Trong các ngày 1 và 2 tháng 12, các sư đoàn bộ binh của Tập đoàn quân 20 cố gắng xóa bỏ các cụm phòng thủ của quân Đức tại Kholm, Berezuy, Gredyakino và Khlepen nhưng không thành công. Ngày 3 tháng 12, STAVKA ra lệnh cách chức trung tướng N. I. Kiryukhin. Trung tướng Khozin, tư lệnh Tập đoàn quân 33 được điều đến chỉ huy Tập đoàn quân 20.[1]

Hướng Tây và hướng Bắc

Để tạo ra một "cái bẫy" đối với Tập đoàn quân 9 (Đức), Phương diện quân Kalinin sử dụng 4 tập đoàn quân của họ với các mục đích khác nhau. Tập đoàn quân 39 tấn công vào phía Tây Bắc và Đông Bắc Rzhev, nơi có 2 quân đoàn bộ binh mạnh của Tập đoàn quân 9 (Đức) bố trí dọc theo phía Bắc con đường sắt Olenino - Rzhev để giam chân các lực lượng này tại đây. Tập đoàn quân 22 phối hợp với Tập đoàn quân 30 (Phương diện quân Tây) giáng một đòn công kích hợp điểm vào Olenino, chia cắt và bao vây Quân đoàn bộ binh 23 (Đức). Tập đoàn quân 41, tập đoàn quân mạnh nhất của quân đội Liên Xô trong kế hoạch Sao Hỏa mở cuộc tấn công sang phía Đông, đón gặp Tập đoàn quân 20 tại Sychyovka, cô lập nốt Quân đoàn bộ binh 27 và các quân đoàn xe tăng 39, 41 (Đức) tại khu vực Rzhev - Sychyovka. Tập đoàn quân 29 phối hợp với tập đoàn quân 43 phòng ngừa hướng Nam, che chở cho cánh phải của Tập đoàn quân 41, sẵn sàng đánh lùi các đòn đột kích của quân Đức từ Smolensk lên phía Bắc.[14]

9 giờ 15 phút ngày 25 tháng 11, pháo binh Tập đoàn quân 39 của thiếu tướng A. I. Zygin bắt đầu khai hỏa, muộn hơn hướng Tây 2 giờ. Đợt pháo kích kéo dài gần một giờ nhưng với mật độ thấp, chỉ có 50 khẩu trên một km chính diện. 10 giờ, các lữ đoàn xe tăng 28 và 81 cùng các sư đoàn bộ binh 158 và 187 bắt đầu vượt sông Molodoy Tud tấn công Quân đoàn bộ binh 23 (Đức) do tướng Karl Gilpert chỉ huy. Trong ngày đầu tiên, Tập đoàn quân 39 đã tiến được 5 km, đánh chiếm Tudovka và bao vây Sư đoàn bộ binh 206 (Đức).[15] Tướng Karl Gilpert vội giải vây cho Sư đoàn 206, ông ta triển khai các sư đoàn cơ giới 14 và "Đại Đức" hai bên sườn cánh quân chủ lực của Tập đoàn quân 39 và lệnh cho Sư đoàn bộ binh 206 phải đứng vững. Ngày 26 tháng 12, Sư đoàn cơ giới 14 Đức chọc được một lỗ thủng trên phòng tuyến của Trung đoàn bộ binh 881 (Liên Xô) ở phía Bắc Urdom, giải cứu cho Sư đoàn 206. Ngày 28 tháng 11, Quân đoàn bộ binh 23 (Đức) lùi về giữ tuyến phòng ngự cơ bản tại Zaytsevo - Urdom - Bryukhanovo, chặn đứng cuộc tiến công của Tập đoàn quân 39 (Liên Xô).[16]

Trên tuyến phòng thủ đối diện với Tập đoàn quân 22 (Liên Xô) do trung tướng V. A. Yushkyevich chỉ huy trên thung lũng sông Luchosa, tướng Karl Gilpert bố trí tại đây các sư đoàn bộ binh 86, 110 và Sư đoàn xe tăng 12 (Đức). 7 giờ 30 phút ngày 25 tháng 11, pháo binh của Tập đoàn quân 22 (Liên Xô) pháo kích. Nửa giờ sau, các sư đoàn bộ binh 185 và 238 có Quân đoàn cơ giới 3 của thiếu tướng M. Ye. Katukov mở đường bắt đầu tấn công sang phía Tây. Ngay trong ngày tấn công đầu tiên, tuyến phòng thủ của Sư đoàn bộ binh 86 (Đức) bị phá vỡ rộng 4 km sâu 8 km ở phía Bắc Nesterovo. Ngày 26 tháng 11, Quân đoàn cơ giới 3 (Liên Xô) đánh chiến Belogo (???) cách tuyến xuất phát 12 km về phía Đông. Tuyết rơi dày đặc đã cản trở cả hai bên cơ động xe tăng thiết giáp. Ngày 27 tháng 11, được tăng cường thêm Lữ đoàn xe tăng 49 bên cánh phải, Quân đoàn cơ giới 3 (Liên Xô) bắt đầu tăng tốc độ tấn công về Goncharovka. Ngày 28 tháng 10, Lữ đoàn xe tăng 49 và Lữ đoàn cơ giới 10 (Liên X00 đã phá vỡ tuyến phòng thủ của Sư đoàn bộ binh 110 (Đức) và phát triển sang phía Đông con đường ô tô từ Olenino đi Bely.[5]

Nhận thấy sự nguy hiểm của đòn tấn công này, tướng Karl Gilpert cho rút Sư đoàn bộ binh 258 khỏi khu vực Sely về giữ Moskovka. Sư đoàn xe tăng 12 được điều từ Olenino xuống chặn kích. Nhân cơ hội đó, Sư đoàn bộ binh 362 (Liên Xô) đánh chiếm Sely và tiến được 12 km về phía Olenino. Trong các ngày 29, 30 tháng 11, đã xảy ra các trận tao ngộ chiến trên thung lũng sông Luchosa. Cả hai bên đều thiệt hại nặng về xe tăng. Sư đoàn xe tăng 12 (Đức) và Trung đoàn 3 của Sư đoàn cơ giới Đại đức mất hơn 80 xe. Quân đoàn cơ giới 3 (Liên Xô) mất 140 xe. Ngày 1 tháng 12, tướng V. A. Yushkyevich tung lực lượng dự bị gồm Trung đoàn xe tăng 39 (30 xe tăng) và Lữ đoàn bộ binh 114 của đại tá A. F. Burda vào trận. Mưa tuyết và bão tuyết đã gây khó khăn cho quân đội Liên Xô khi sử dụng pháo binh nhưng cũng tước đi thế mạnh của quân đội Đức khi đó là không quân. Trước thiệt hại nặng của Quân đoàn cơ giới 3 (Liên Xô), tướng V. A. Yushkyevich ra lệnh tạm dừng tấn công và điều thêm Sư đoàn bộ binh 155 từ lực lượng dự bị vào giữ cửa đột phá, chuẩn bị cho đợt tấn công thứ hai.[7]

Tập đoàn quân 41 do thiếu tướng G. F. Tarasov chỉ huy là tập đoàn quân mạnh nhất của Phương diện quân Kalinin. Nó xứng tầm với nhiệm vụ lớn nhất được giao: chọc thủng phòng tuyến của quân Dức ở xung quanh Bely, đánh chiếm thành phố này và tấn công về Sychyovka. Tướng G. F. Tarasov cũng thành lập hai cụm cơ động chiến dịch. Cụm thứ nhất gồm Quân đoàn cơ giới 1 của thiếu tướng M. D. Solomatin (224 xe tăng) và Quân đoàn bộ binh 6 của thiếu tướng S. I. Povetkin. Cụm thứ hai gồm Sư đoàn bộ binh 150, các lữ đoàn bộ binh 74, 75, 78, 91 và các lữ đoàn xe tăng 47, 48 (77 xe tăng). 6 giờ 30 sáng 25 tháng 11, pháo binh của Tập đoàn quân 41 khai hỏa. Sau những loạt Katyusha cuối cùng, Quân đoàn bộ binh 6 bắt đầu đột phá mở cửa. 11 giờ 30, tuyến phòng thủ của Sư đoàn bộ binh không vận 2 và Sư đoàn bộ binh 246 (Đức) bị tràn ngập. 15 giờ cùng ngày, Quân đoàn cơ giới 1 (Liên Xô) bắt đầu mở rộng cửa đột phá. Cùng ngày, Cụm cơ động thứ hai của Tập đoàn quân 41 đã tấn công vào phía Bắc Bely. Ngày 26 tháng 11, Bely đã bị quân đội Liên Xô nửa hợp vây. Ngày 27 tháng 11, Quân đoàn cơ giới 1 tiếp tục đột kích sâu lên hướng Bosino (???). Ngày 28 tháng 11, các Lữ đoàn xe tăng 47, 48 (Liên Xô) cũng đột phá về phía Đông, hướng đến Matrosnino (???).[15]

Bộ tư lệnh Tập đoàn quân 9 (Đức) đánh giá tình hình là rất nghiêm trọng. Tướng Walter Model yêu cầu thống chế Günther von Kluge chuyển giao cho tướng Josef Harpe các sư đoàn xe tăng 9 và 20 để khôi phục tình hình. Sư đoàn xe tăng 12 cũng được rút khỏi hướng Goncharovo để tăng viện cho hướng Bely. Ngày 27 tháng 12, Sư đoàn xe tăng 12 (Đức) đến Bely, phối hợp với Sư đoàn xe tăng 1 của tướng Walter Krueger hình thành tuyến phòng thủ phía Đông thành phố. Trong các ngày 28 và 29 tháng 12, Quân đoàn cơ giới 1 liên tục đột phá vào Bely nhưng đều bị các xe tăng và bộ binh Đức chặn lại. Ngày 30 tháng 11, Lữ đoàn cơ giới 47 (Liên Xô) được điều đến khu vực phía Bắc Bely nhưng không vượt qua được hàng rào phòng thủ của Trung đoàn xe tăng 133 và Sư đoàn bộ binh 352 (Đức). Cùng ngày, Sư đoàn bộ binh 150 và Lữ đoàn cơ giới 19 (Liên Xô) liên tục đột phá vào phía Nam và Đông Nam Bely nhưng không thể phá vỡ tuyến phòng thủ của 4 trung đoàn bộ binh cơ giới Đức.[17]

Đợt tấn công thứ hai

Ngày 4 tháng 12 năm 1942, trên cánh Đông không đánh dấu một cuộc tấn công lớn nào của Phương diện quân Tây nhưng các trận đánh có tính cục bộ vẫn tiếp diễn. Những thông tin từ hai bên ghi nhận, Quân đội Liên Xô đã đánh chiếm điểm cao 198 và bắt giữ một số tù binh Đức Quốc xã. Tập đoàn quân không quân 3 (Liên Xô) tiếp tục các trận đánh phá các nhà ga đầu mối và các tuyến đường sắt chiến lược. Ngày 5 tháng 12, tiếp tục các trận đánh giằng co đẫm máu của hai bên tại làng Krivoshchekov, điểm cao 205,0, và các làng Bolshoi Kropotovo, Malyi Kropotovo. Ngày 5 tháng 12, những báo cáo thiệt hại nặng nề từ các tập đoàn quân đã gây nên mối lo ngại cho các Bộ tư lệnh các phương quân Tây và Kalinin (Liên Xô). Các lữ đoàn xe tăng 11, 25, 31, 32, 80 và 93 hầu như không còn xe tăng có thể sẵn sàng tác chiến. Ngày 30 tháng 1, Lữ đoàn xe tăng 31 đã mất nốt những chiếc xe tăng cuối cùng của họ trong một nỗ lực phòng ngự tại huyện Nikonovo.[7]

12 giờ 00 ngày 7 tháng 12, trung tướng M. S. Khozin, tư lệnh Tập đoàn quân 20 đưa những đơn vị mới được tăng cường từ lực lượng dự bị của STAVKA vào tác chiến. Quân đoàn xe tăng 5 của thiếu tướng K. A. Semenchenko (141 xe tăng) phối hợp với các sư đoàn bộ binh 243 và cận vệ 30 được điều đến làng Aristonovo để bảo vệ chiến quả mà Lữ đoàn xe tăng 31 đã giành được. Ngày 8 tháng 12 năm 1942, Đại bản doanh Bộ Tổng tư lện tối cao quan đọi Liên Xô ra Chỉ thị số 170700 đối với hai Phương diện quân Tây và Kalinin như sau:

Đây là một nhiệm vụ không mới nhưng tính khả thi của nó đối với cả hai phương diện quân của quân đội Liên Xô trên khu vực phía Đông và phía Tây "chỗ lồi" Rzhev - Vyazma lại hết sức thấp. Cơ sở của chỉ thị này là sự "hồi sức" của Quân đoàn xe tăng 6. Đại tá I. I. Yuschuk thay tướng V. V. Kryukov chỉ huy Quân đoàn xe tăng 6 đã được củng cố gồm 46 xe tăng (3 T-34, 5 T-70 và 8 T-60). Cùng với nó là Quân đoàn xe tăng 5 dự định được triển khai để tiếp tục tấn công về Sychyovka. Từ ngày 8 đến ngày 9 tháng tháng 12, ba tập đoàn quân của Phương diện quân Tây (Liên Xô) gia tăng sức đột phá nhưng chỉ thu được những kết quả hết sức hạn chế. Quân đội Đức Quốc xã vẫn kiểm soát được con đường sắt chiến lược Rzhev - Vyazma. Ngày 9 tháng 12, Tập đoàn quân 20 (Liên Xô) tiếp tục các đợt công kích vô vọng vào Sychyovka với con số thương vong lên đến 7.000-8.000 người trong ngày hôm đó những vẫn không thể đánh chiếm được mục tiêu.[7]

Tại cánh Bắc của chiến dịch, ngày 7 tháng 12 năm 1942, Tập đoàn quân 39 (Phương diện quân Kalinin) và Tập đoàn quân 30 (Phương diện quân Tây) giáng một đòn hợp vây vào Chertolino nhằm cắt đứt đường sắt Olenino - Rzhev. Tuyến giao thông huyết mạnh giữa Olenino và Rzhev của quân Đức bị cắt đứt trong ba ngày. Tuy nhiên, quân đội Liên Xô đã không còn lực lượng dự bị đủ mạnh để phát huy chiến quả. Ngày 9 tháng 12, Sư đoàn cơ giới 14 (Đức), được mệnh danh là "lính cứu hỏa" trên mặt trận Rzhev - Vyazma đã tấn công đánh chiếm lại nhà ga Monchalovo từ tay Sư đoàn bộ binh 348 của Tập đoàn quân 39 (Liên Xô). Từ vị trí bàn đạp này, Sư đoàn xe tăng 14 (Đức) tấn công sang phía Tây chiếm lại nhà ga Chertolino, đẩy lùi Tập đoàn quân 39 (Liên Xô) về vị trí xuất phát bên bờ bắc sông Poltino. Do thiệt hại nặng trong các trận đánh phòng ngự, Quân đoàn bộ binh 23 (Đức) không đủ sức lấy lại khu vực Urdom - Poltyno đã bị quân đội Liên Xô đánh chiếm.[15]

Trên cánh Tây của chiến dịch, tình hình còn diễn biến phức tạp hơn. Tập đoàn quân 41 tiếp tục cuộc chiến trên phòng tuyến của quân Đức quanh thành phố Bely. 13 giờ 30 ngày 30 tháng 11 năm 1942, tướng Walter Model điện cho tướng Josef Harpe: Phải giữ được Bely bằng mọi giá. Ngày 4 tháng 12, chuỗi tấn công của 5 lữ đoàn xe tăng và 2 lữ đoàn cơ giới cùng 4 sư đoàn bộ binh Liên Xô được lặp lại trên các hướng Tây, Nam, Đông Nam và Đông Bely. Ngày 5 tháng 12, các lữ đoàn xe tăng 47 và 219 đã đột nhập vào ngoại ô phía Đông Bely. Tuy nhiên, ngày 6 tháng 12, Quân Đức đã chuyển sang phản công với lực lượng của Quân đoàn xe tăng 41 và Quân đoàn bộ binh 30 mới được điều từ Cụm tập đoàn quân Bắc (Đức) đến khu vực phía Bắc Smolensk. Thay thế Quân đoàn này trên khu vực Velikiye Luki là Cụm tác chiến "Shevaleri" (Đức) gồm các sư đoàn bộ binh 83, 295, 330 Sư đoàn khinh binh 403 và Sư đoàn cơ giới 3 mới được điều từ Pháp và Đan Mạch sang.[17]

Ngày 7 tháng 12, Quân đoàn bộ binh 30 và Quân đoàn xe tăng 41 (Đức) bắt đầu cuộc phản công vào hai bên sườn các cụm quân xung kích của Tập đoàn quân 41 (Liên Xô). Ngày 8 tháng 12, quân Đức đánh bật các sư đoàn Liên Xô đã đột nhập vào ngoại ô phía Đông và phía Nam Belyi, nối được liên lạc với các sư đoàn xe tăng 1, 12 và các sư đoàn bộ binh 110, 206 và Lữ đoàn kỵ binh SS "Fegelein" (Đức) đang phòng thủ khu vực Bely. Ngày 9 tháng 12, hai mũi đột kích của Sư đoàn xe tăng 20 và Sư đoàn xe tăng 9 (Đức) gặp nhau ở khu vực Klemyatino (phía Nam Bely 15 km). Tập đoàn quân 41 (Liên Xô) bị bao vây tại phía Đông Nam Bely. Ngày 10 tháng 12, khi vừa từ cánh Nam mặt trận Xô-Đức trở lại Moskva theo lệnh trực tiếp từ I. V. Stalin để giải quyết tình hình mặt trận hướng Tây. G. K. Zhukov đã ra lệnh cách chức ngay lập tức thiếu tướng G. F. Tarasov và cử thiếu tướng I. M. Mangarov chỉ huy Tập đoàn quân 41 với nhiệm vụ đưa tập đoàn quân này thoát khỏi vòng vây của quân Đức ở phía Đông Nam Bely.[1]

Như một điều không thể khác, đợt tấn công thứ hai của Phương diện quân Tây và Phương diện quân Kalinin đã diễn ra theo sự đánh giá tình hình sai lầm của cá nhân I. V. Stalin cũng như hai vị tư lệnh hai phương diện quân là I. S. Konev và M. A. Purkayev. Vấn đề "đưa ra đáp số cuối cùng cho nhà vua" được đặt lên vai G. K. Zhukov.[18]

Đợt tấn công thứ ba

Tuy gọi là đợt tấn công thứ ba nhưng thực chất, đó không còn là các đợt tấn công với các mục tiêu chủ yếu của chiến dịch nữa mà trở thành những nỗ lực giải cứu các sư đoàn bị bao vây của quân đội Liên Xô. Cả hai đơn vị xe tăng chủ lực của hai phương diện quân Tây và Kalinin đều bị cô lập ở phía sau phòng tuyến của Tập đoàn quân 9 (Đức). Lữ đoàn xe tăng 100 của Quân đoàn xe tăng 6 với 42 xe tăng bị cắt đứt đường tiếp tế ở phía Tây Osuga. Không còn đường quay lại, Sư đoàn kỵ binh 20 (Quân đoàn kỵ binh cận vệ 2) phải tiếp tục đột kích sang phía Tây. Khi đến Zalazenki, Sư đoàn trưởng sư đoàn kỵ binh 20 nắm được thông tin về việc Quân đoàn cơ giới 1 (Liên Xô) bị bao vây ở phía Đông Nam Bely đã đổi hướng đi, vòng lên phía Tây Bắc, vượt sông Obsha đến vị trí đóng quân của Quân đoàn cơ giới 3.[19]

Hướng Đông

Ngày 11 tháng 12, được tăng cường Quân đoàn xe tăng 5 của tướng K. A. Semenchenko với 160 xe tăng các loại (bao gồm cả các xe tăng còn lại của các lữ đoàn xe tăng 11, 25, 31, 32, 80 và 93), Tập đoàn quân 20 (Liên Xô) tiếp tục mở các cuộc đột kích vào Kropotovo, Zherebtsovo và Yurovka, phối hợp với Lữ đoàn xe tăng 100, Quân đoàn xe tăng 6 từ trong đánh ra. 50 phút pháo binh Liên Xô bắn chuẩn bị nhưng với mật độ thưa thớt chỉ khoảng 45 nòng súng/km chính diện đã không thể chế áp các hỏa điểm của quân Đức. Cuộc tấn công của Lữ đoàn xe tăng 22, Quân đoàn xe tăng 6, Sư đoàn bộ binh 30 và Sư đoàn kỵ binh cơ giới 9 chỉ phát triển được đến lớp phòng thủ thứ hai của Quân đoàn xe tăng 39 (Đức) đã bị chặn đúng và bị đẩy lùi. Đến ngày 12 tháng 12, Quân đoàn xe tăng 5 đã mất 17 xe tăng KV, 20 xe T-34 và 11 xe T-70. Ngày 13 tháng 12, Sư đoàn bộ binh 243 và Lữ đoàn xe tăng 18 (Quân đoàn xe tăng 5) chiếm lại Zherebtsovo, đẩy lùi các cuộc phản kích của Sư đoàn bộ binh 102 và Sư đoàn xe tăng 5 (Đức). Lữ đoàn xe tăng 100 (Liên Xô) thoát vây nhưng Tập đoàn quân 20 đã không còn lực lượng dự bị để tiếp tục tấn công.[12]

Ngày 14 tháng 12, trung tướng S. M. Khozin tập hợp tất cả các xe tăng còn lại của các quân đoàn xe tăng 5 và 6 chia làm hai mũi yểm hộ cho các sư đoàn bộ binh 243, 247 và 379 tấn công Podosinovka. Cuộc tấn công hầu như dẫm chân tại chỗ trước hỏa lực chống tăng đày dặc của các sư đoàn bộ binh 95 và 102 (Đức). Ngày 16 tháng 12, các lữ đoàn xe tăng Liên Xô tiếp tục thiệt hại nặng. Lữ đoàn 22 chỉ còn lại 6 xe tăng T-34 và 2 xe T-60, Lữ đoàn xe tăng 41 còn lại 24 xe tăng các loại. Ngày 18 tháng 12, Bộ tư lệnh Tập đoàn quân 20 (Liên Xô) ra mệnh lệnh số 079 chấm dứt các cuộc tấn công, đặt toàn bộ tập đoàn quân và thế phòng ngự. Tướng I. S. Konev buộc phải chấp nhận biện pháp do Tập đoàn quân 20 (Liên Xô) đề xuất. Các tài liệu lưu trữ của Phương diện quân Tây cho biết, sau 25 ngày chiến đấu, Tập đoàn quân 20 bị tổn thất đến 15.753 người chết, 43.874 người bị thương. Phương diện quân Tây không đạt được một mục tiêu nào trong các mục tiêu cơ bản của chiến dịch.[7]

Hướng Tây và hướng Bắc

Trong khi Tập đoàn quân 20, Quân đoàn xe tăng 6 và Quân đoàn kỵ binh cận vệ 2 (Phương diện quân Tây) đã bị đánh bại tại phía Bắc Sychyovka thì Tập đoàn quân số 41 cũng bị tấn công ở Đông Nam Bely. Ngày 8 tháng 12, chủ lực của tập đoàn quân này gồm Quân đoàn cơ giới 1 và Quân đoàn bộ binh 6 bị bao vây tại Tsytsyno, Dubrovka, Klemyatino, đông nam Shiparevo. Ngày 11 tháng 12 năm 1942, Đại tướng G. K. Zhukov quyết định nối lại các cuộc công kích nhưng không còn nhằm bao vây mỏm phía Bắc của Tập đoàn quân 9 (Đức) mà là để cứu nguy cho Tập đoàn quân 41 ở hướng Tây và cải thiện thế đứng cho Tập đoàn quân 20 ở hướng Đông.[5]

Ngày 14 tháng 12, tướng M. D. Solomatin (chỉ huy Quân đoàn cơ giới 1) nhận được chỉ thị cho phép phá vây. Từ ngày 15 đến ngày 16 tháng 12, cụm quân của tướng M. D. Solomatin đã đột phá về phía Tây và cuối ngày 16 tháng 12 đã phá vây thành công, về đến khu vực đóng quân của Tập đoàn quân 22. Tuy nhiên, họ đã phải bỏ lại gần hết vũ khí và trang bị nặng. Các tập đoàn quân 22 và 39 không thể vượt qua được khu vực phòng ngự có chiều sâu của các quân đoàn bộ binh 23 và 27 (Đức). Sau khi bị phản kích, các tập đoàn quân này cũng phải dừng lại. Trên cánh Bắc, các mũi tấn công của các tập đoàn quân 39 của tướng A. I. Zygin và 30 của tướng V. Ya. Kolpakchi cũng bị sa lầy ở phía Bắc Rzhev. Tập đoàn quân số 22 của V. A. Yushkyevich (không lâu sau đó ông bị thay thế bởi thiếu tướng M. D. Seleznyov) cũng không thể đột phá sâu hơn những gì mà họ đã chiếm được cuối tháng 11 năm 1942.[20]

Ngày 20 tháng 11, G. K. Zhukov ra lệnh ngưng các cuộc tấn công, chính thức chấm dứt chiến dịch Sao Hỏa. Các trận đánh nhỏ lẻ sau đó bao gồm cuộc công kích của Quân đoàn bộ binh 23 và quân đoàn xe tăng 41 (Đức) trong các ngày 23, 30 và 31 tháng 12 nhằm đánh bật Tập đoàn quân số 22 khỏi khu vực thung lũng sông Luchosa nhưng Tập đoàn quân 22 có Quân đoàn cơ giới 3 tăng cường vẫn trụ vững tại đây. Ngày 1 tháng 1 năm 1943, Walter Model cũng yêu cầu các quân đoàn của Tập đoàn quân 9 (Đức) chuyển sang phòng ngự. Kết thúc chiến dịch, các mũi tấn công của quân đội Liên Xô đã lấn vào các khu vực đột phá nhưng không tiến sâu được. Tình trạng này kéo dài mãi đến cuối tháng 2 năm 1943.[1]